بیماری قلب در دوران سالمندی یکی از شایع‌ترین مشکلات سلامتی در میان سالمندان است و آمارها نشان می‌دهد که با افزایش سن، ریسک ابتلا به مشکلات قلبی مانند نارسایی قلب، گرفتگی عروق و آریتمی‌ها به طور چشمگیری افزایش می‌یابد. حتی افرادی که در جوانی احساس سلامتی کامل داشته‌اند، ممکن است در سال‌های پایانی عمر علائم مشکلات قلبی را تجربه کنند. همچون بسیاری از بیماریهای مزمن، ریشه مشکلات قلبی در سالمندی اغلب به سال‌ها قبل برمی‌گردد؛ عادات ناسالم، تغذیه نامناسب، کمبود فعالیت بدنی و استرس‌های مداوم همگی می‌توانند بذر مشکلات قلبی را در جوانی بکارد و در میانسالی و سالمندی آن را به شکل بیماری آشکار کنند.
در گفت‌وگویی که با دکتر قلب کرج، خانم لیلا عسگرپور “دارای بورد تخصصی قلب و عروق از سال ۱۳۹۰ و فارغ‌التحصیل دانشگاه علوم پزشکی تهران” انجام شد، وی با بیش از یک دهه تجربه در تشخیص و درمان بیماریهای قلبی تأکید کردند که اقدامات پیشگیرانه باید از میانسالی جدی گرفته شود و معاینات منظم قلبی، شامل تست ورزش قلب، اکوی قلب و در صورت لزوم آنژیوگرافی قلب، می‌تواند در شناسایی زودهنگام اختلالات نقش بزرگی ایفا کند.
بیماری قلب در دوران سالمندی
یکی از چالش‌های مهم در دوران سالمندی این است که علائم بیماری قلبی گاهی خفیف یا غیرمعمول ظاهر می‌شوند؛ مثلاً تنگی نفس یا خستگی غیرعادی در پی فعالیت‌های معمول می‌تواند نشانه کاهش عملکرد قلب باشد، حتی اگر درد قفسه سینه وجود نداشته باشد. در چنین شرایطی، تشخیص به موقع توسط متخصص قلب و آغاز درمان مناسب اهمیت فوق‌العاده‌ای پیدا می‌کند.
دکتر عسگرپور همچنین اشاره کردند که نقش سبک زندگی، تغذیه و فعالیت بدنی نه تنها در پیشگیری، بلکه در بهبود کیفیت زندگی بیمار قلبی در سنین بالا بسیار مهم است. تغییرات کوچک ولی پایدار مانند کاهش مصرف نمک، افزایش مصرف میوه و سبزیجات، انجام ورزش‌های سبک و مدیریت استرس می‌توانند روند پیشرفت بیماری را کند کنند و حتی در بسیاری از موارد علائم را کاهش دهند.
از سوی دیگر، نمی‌توان نقش سلامت روان را نادیده گرفت. اضطراب و افسردگی در سالمندان می‌تواند فشار خون و ضربان قلب را تحت تأثیر قرار دهد و وضعیت بیماران قلبی را بدتر کند. حمایت خانوادگی، روابط اجتماعی فعال و حس هدف‌مندی در زندگی، علاوه بر درمان‌های پزشکی، می‌تواند وضعیت عمومی فرد را بهتر کند. همین نگاه چندجانبه به بیماری قلبی است که باعث می‌شود درمان آن تنها محدود به دارو نباشد، بلکه تغییر سبک زندگی، مدیریت تغذیه و ورزش نیز بخشی از مسیر درمانی باشد که متخصصان قلب آن را توصیه می‌کنند.
علت بروز بیماریهای قلبی در سالمندان
بیماری قلب در دوران سالمندی اغلب نتیجه سال‌ها تأثیر تدریجی عوامل متعدد است که بر سیستم قلبی–عروقی فشار وارد کرده‌اند. مهم‌ترین این عوامل، تصلب شرایین یا همان سفت و تنگ شدن دیواره‌های عروق خونی است که به دلیل رسوب چربی‌ها، کلسترول و کلسیم در دیواره رگ‌ها ایجاد می‌شود. این فرآیند به مرور جریان خون را کاهش می‌دهد و خطر بروز سکته قلبی یا آنژین صدری را بیشتر می‌کند. فشار خون بالا، که گاه سال‌ها بدون علامت باقی می‌ماند، یکی دیگر از عوامل کلیدی در آسیب به عروق و عضله قلب است.
از دیدگاه دکتر لیلا عسگرپور، متخصص قلب و عروق در کرج، بسیاری از بیماران سالمند سال‌ها پیش از بروز علائم واضح، تحت تأثیر عادات غذایی ناسالم و کم‌تحرکی بوده‌اند. مصرف بالای نمک، چربی‌های اشباع و قندهای ساده، در کنار نبود فعالیت بدنی منظم، باعث تجمع رسوبات در رگ‌ها و افزایش بار کاری قلب می‌شود. این روند، در نهایت به بیماری قلب در دوران سالمندی منجر می‌شود و کیفیت زندگی فرد را کاهش می‌دهد.
عوامل دیگری مانند دیابت کنترل‌نشده نیز نقش‌آفرین هستند. قند خون بالا می‌تواند به رگ‌های کوچک قلب آسیب بزند و همراه با فشار خون بالا، خطر ابتلا به نارسایی قلبی را به‌شدت افزایش دهد. اضافه وزن یا چاقی شکمی نیز از جمله شرایطی است که هم فشار مکانیکی روی قلب ایجاد می‌کند و هم باعث تغییرات متابولیکی مضر می‌شود.
نباید نقش استرس مزمن را دست‌کم گرفت. ترشح مداوم هورمون‌های استرس می‌تواند ضربان قلب را افزایش دهد، فشار خون را بالا ببرد و تعادل سیستم عصبی-قلبی را بر هم بزند. به همین دلیل، مدیریت استرس در جوانی و میانسالی به طور مستقیم بر کاهش ریسک بیماری قلب در دوران سالمندی تأثیر دارد.
برخی عوامل هم غیرقابل کنترل‌اند، مثل ژنتیک و سابقه خانوادگی مشکلات قلبی. افرادی که در خانواده‌شان موارد سکته قلبی یا فشار خون بالا دیده می‌شود، باید مراقبت‌های پیشگیرانه را جدی‌تر دنبال کنند. در چنین مواردی، انجام چکاپ‌های دوره‌ای شامل بررسی فشار خون، آزمایش‌های خونی برای اندازه‌گیری کلسترول و قند، و در مراحل خاص، تست‌هایی مثل اکوی قلب یا تست ورزش می‌تواند به شناسایی زودهنگام مشکلات کمک کند.
ترکیب این عوامل، در طول سال‌ها، منجر به ضعف تدریجی عملکرد قلب می‌شود. این روند تنها با اصلاح سبک زندگی، مدیریت بیماریهای زمینه‌ای و پیگیری منظم تحت نظر متخصص قلب قابل کنترل یا کند شدن است، امری که دکتر عسگرپور بر آن تأکید ویژه دارند.
پایه‌گذاری سلامت قلب در سال‌های میانسالی و جوانی
پایه‌گذاری سلامت قلب در سال‌های میانسالی و جوانی به مراتب آسان‌تر از درمان مشکلات قلبی در سنین بالا است، زیرا در این دوره بدن هنوز توانایی زیادی برای ترمیم و سازگاری دارد. دکتر لیلا عسگرپور، متخصص قلب و عروق در کرج، بر این باورند که یکی از مهم‌ترین اشتباهات رایج مردم این است که تصور می‌کنند سلامت قلب را فقط باید در دوران سالمندی بررسی کرد. در حالی که بسیاری از تغییرات پنهان قلب و عروق در سکوت و بدون علامت، از دهه سوم و چهارم زندگی آغاز می‌شوند و تنها با پیگیری‌های منظم می‌توان جلوی پیشرفت آن‌ها را گرفت.
اولین گام، انجام معاینات دوره‌ای است. اندازه‌گیری فشار خون، بررسی شاخص توده بدنی، و انجام آزمایشات خونی برای سنجش چربی‌ها و قند خون هر سال یا هر دو سال، کمک می‌کند مشکلات بالقوه قبل از ایجاد آسیب جدی شناسایی شوند. در افرادی که سابقه خانوادگی بیماری قلبی دارند، انجام تست ورزش قلب یا اکوی قلب در فواصل مشخص، به توصیه پزشک، می‌تواند ابزار تشخیصی موثری برای سنجش عملکرد قلب باشد.
همچنین در میانسالی باید به شدت به تغییر و اصلاح عادات تغذیه‌ای توجه کرد. کاهش مصرف نمک و چربی‌های اشباع، پرهیز از مصرف زیاد غذاهای فرآوری‌شده و افزایش سبزیجات، میوه‌ها و منابع پروتئین سالم مانند ماهی و حبوبات، تأثیر مستقیمی بر سلامت عروق و عملکرد قلب دارد. این تغییرات ساده اگر به‌موقع آغاز شوند، می‌توانند احتمال نیاز به اقدامات تهاجمی مانند آنژیوگرافی قلب را در سال‌های بعد کاهش دهند.
ورزش منظم در این سنین نیز یک ضرورت است، نه گزینه اختیاری. انتخاب فعالیت‌هایی مانند پیاده‌روی تند، شنا، دوچرخه‌سواری یا تمرینات هوازی سبک، حداقل ۱۵۰ دقیقه در هفته، باعث بهبود ظرفیت قلبی-تنفسی و کنترل فشار خون می‌شود. به گفته دکتر عسگرپور، افرادی که از جوانی یا میانسالی ورزش را به برنامه روزانه خود افزوده‌اند، در دوران سالمندی کمتر نیازمند دارو یا بستری به علت مشکلات قلبی شده‌اند.
مدیریت استرس نیز اهمیت فراوانی دارد. مراقبه، یوگا، تنفس عمیق و حتی سرگرمی‌های ساده‌ای مثل باغبانی یا مطالعه می‌توانند هورمون‌های استرس را کاهش دهند و تأثیر مثبت بر سلامت قلب بگذارند. خواب کافی به میزان ۷ تا ۹ ساعت در شب، عامل تکمیلی دیگری است که بسیاری از مردم در میانسالی نادیده می‌گیرند.
در نهایت، پیگیری‌های دقیق در جوانی و میانسالی نه‌تنها احتمال بروز بیماری قلبی را در آینده کاهش می‌دهد، بلکه به فرد کمک می‌کند اگر مشکلی هم ایجاد شود، در مراحل ابتدایی و با کمترین آسیب، شناسایی و مدیریت گردد. این رویکرد، ستون اصلی پیشگیری بلندمدت از مشکلات قلبی در سالمندی محسوب می‌شود.
راهکارهای بهبود وضعیت قلب در دوران سالمندی
برخلاف تصور رایج، پس از بروز بیماری قلب در دوران سالمندی همچنان می‌توان با اقدامات هدفمند، وضعیت قلب را بهبود بخشید. دکتر لیلا عسگرپور، متخصص قلب و عروق در کرج، تأکید می‌کنند که اصلاح سبک زندگی و پیگیری درمانی، حتی در سنین بالا، می‌تواند کیفیت زندگی را بالا ببرد و خطر عوارض را کاهش دهد. در برخی موارد پیشرفته، اقدامات جراحی مانند تعویض دریچه میترال نیز می‌تواند به بهبود عملکرد قلب کمک کند.
مصرف منظم داروهای تجویزی مانند داروهای فشار خون، ضد انعقادی‌ها و کاهنده‌های کلسترول، پایه اصلی کنترل بیماری است. در کنار آن، انجام ویزیت‌های دوره‌ای و بررسی عملکرد قلب با تست ورزش قلب و اکوی قلب، امکان تشخیص و مدیریت به‌موقع مشکلات را فراهم می‌کند.
در حوزه تغذیه، کاهش نمک روزانه به کمتر از ۵ گرم، استفاده از روغن‌های گیاهی سالم و افزایش مصرف سبزیجات و میوه‌ها، نقش مهمی دارند. وعده‌های غذایی کوچک و مکرر نیز از فشار ناگهانی به قلب جلوگیری می‌کند.
ورزش سبک مانند پیاده‌روی ملایم یا حرکات کششی، گردش خون را بهبود می‌بخشد و استقامت بدن را حفظ می‌کند. باید از فعالیت‌های بسیار سنگین اجتناب نمود تا از فشار بیش از حد بر قلب جلوگیری شود.
استرس، یکی از عوامل پنهان تشدیدکننده بیماری قلب در دوران سالمندی است. فعالیت‌های آرامش‌بخش مانند باغبانی، مطالعه یا معاشرت اجتماعی، اثر مثبتی بر سلامت قلب دارند.
به گفته دکتر عسگرپور، تداوم مراقبت‌ها و در صورت نیاز اقداماتی مانند تعویض دریچه میترال سبب می‌شود بیماری قلب در دوران سالمندی قابل کنترل باقی بماند و فرد بتواند سال‌هایی پرانرژی و باکیفیت را تجربه کند.
نوع تغذیه در دوران میانسالی و سالمندی
تغذیه نقش کلیدی در حفظ سلامت قلب و پیشگیری از بروز یا پیشرفت بیماری قلب در دوران سالمندی دارد. دکتر لیلا عسگرپور، متخصص قلب و عروق، معتقدند که اصلاح برنامه غذایی از میانسالی می‌تواند نیاز به اقدامات تهاجمی مانند آنژیوگرافی قلب را تا حد زیادی کاهش دهد.
۱. کاهش مصرف نمک و قند
مصرف نمک بیش از ۵ گرم در روز می‌تواند فشار خون را بالا ببرد و احتمال بیماری قلب در دوران سالمندی را افزایش دهد. همین‌طور قند و شیرینی‌های فرآوری‌شده، با ایجاد اضافه‌وزن و مقاومت انسولینی، سلامت عروق قلب را تهدید می‌کنند.
۲. استفاده از چربی‌های سالم
افزودن روغن‌های گیاهی مانند زیتون و کانولا و حذف چربی‌های ترانس و اشباع، باعث کاهش کلسترول بد (LDL) شده و از انسداد عروق جلوگیری می‌کند. بررسی‌ها و حتی تست ورزش قلب در سنین میانسالی، نشان داده‌اند که این عادت غذایی، عملکرد قلب را بهبود می‌دهد.
۳. خوردن میوه و سبزیجات تازه
میوه‌ها و سبزیجات سرشار از آنتی‌اکسیدان، فیبر و ویتامین‌ها، دیواره عروق را سالم نگه می‌دارند. تنوع رنگی در بشقاب غذا، به معنای دریافت طیف گسترده‌ای از مواد مغذی است که برای پیشگیری از بیماری قلب در دوران سالمندی ضروری هستند.
۴. پروتئین‌های کم‌چرب
انتخاب گوشت سفید مانند مرغ و ماهی، حبوبات و تخم‌مرغ آب‌پز، باعث کاهش بار متابولیکی بر قلب و کاهش نیاز به اقدامات درمانی پرهزینه‌ای مثل اکوی قلب متعدد می‌شود.
۵. کنترل وعده‌ها و زمان‌بندی غذا
خوردن وعده‌های کوچک و منظم، فشار ناگهانی بر قلب را کمتر می‌کند. به‌خصوص در دوران سالمندی، این روش از بروز تنگی نفس یا بی‌قراری قلبی بعد از غذا پیشگیری می‌کند.
۶. نوشیدنی‌های مفید
آب کافی، دمنوش‌های گیاهی ملایم و محدود کردن نوشیدنی‌های کافئین‌دار یا قندی، تعادل مایعات و عملکرد قلب را بهتر می‌سازد.
به گفته دکتر عسگرپور، برنامه غذایی درست از میانسالی تا سالمندی، در کنار ارزیابی‌های دوره‌ای مانند آنژیوگرافی قلب تنها در مواقع لازم، بهترین ابزار برای حفظ سلامت قلب و کاهش خطرات پیشرفته خواهد بود.
ورزش و سبک زندگی سالم
داشتن یک برنامه منظم برای ورزش و سبک زندگی سالم، نه‌تنها احتمال ابتلا به بیماری قلب در دوران سالمندی را کاهش می‌دهد، بلکه کیفیت زندگی را در تمام سنین بهبود می‌بخشد. به گفته دکتر لیلا عسگرپور، متخصص قلب و عروق، این عادات باید از جوانی و میانسالی آغاز و تا سال‌های پایانی زندگی ادامه پیدا کند.
۱. ورزش منظم
انجام فعالیت بدنی حداقل ۱۵۰ دقیقه در هفته، شامل پیاده‌روی تند، شنا یا دوچرخه‌سواری سبک، موجب افزایش ظرفیت قلبی-تنفسی و کاهش فشار خون می‌شود. تست ورزش قلب یکی از ابزارهایی است که پزشکان برای ارزیابی توان قلبی بیماران پیشنهاد می‌کنند، به‌خصوص در افرادی که سابقه خانوادگی دارند.
2. تمرینات استقامتی و کششی
تمرینات قدرتی سبک مانند وزنه‌های کوچک یا کش‌های مقاوم، به حفظ توده عضلانی کمک می‌کند. حرکات کششی و یوگا باعث افزایش انعطاف‌پذیری بدن و مدیریت استرس می‌شوند که خود یکی از مؤلفه‌های کنترل بیماری قلب در دوران سالمندی است.
3. کنترل وزن و تغذیه سالم
ورزش باید با رژیم غذایی متعادل همراه باشد تا به حفظ وزن ایده‌آل و پیشگیری از مداخلاتی مثل آنژیوگرافی قلب در آینده کمک کند. مصرف میوه، سبزیجات و چربی‌های سالم به این هدف کمک می‌کند.
4. مدیریت استرس و خواب کافی
کمبود خواب و اضطراب مزمن هر دو باعث اختلال در ضربان و فشار خون می‌شوند. فعالیت‌هایی مانند مدیتیشن، تنفس عمیق یا پیاده‌روی آرام شبانه، به تعادل روانی-قلبی کمک می‌کند.
5. روابط اجتماعی و فعالیت ذهنی
شرکت در گروه‌های اجتماعی، فعالیت‌های داوطلبانه یا یادگیری مهارت‌های جدید، از افسردگی جلوگیری کرده و سلامت روان را تقویت می‌کند که این امر اثر مستقیم بر عملکرد قلب دارد.
بیماری قلبی در سالمندان نتیجه ترکیبی از عوامل ژنتیکی، سبک زندگی، تغذیه، و میزان پیگیری‌های پزشکی در طول عمر است. ارزیابی‌های پیشگیرانه مانند تست ورزش قلب، اکوی قلب و در موارد خاص آنژیوگرافی قلب، به شناسایی زودهنگام مشکلات کمک می‌کند. تجربه دکتر لیلا عسگرپور نشان می‌دهد، ایجاد عادات سالم از میانسالی و تداوم آن در سالمندی، می‌تواند حتی پس از بروز علائم، روند بیماری را کنترل و کیفیت زندگی را ارتقا دهد.
ترکیب تغذیه متعادل، ورزش منظم، مدیریت استرس، و ارتباطات اجتماعی فعال، نه‌تنها طول عمر را افزایش می‌دهد، بلکه سال‌های پایانی زندگی را سرشار از انرژی و آرامش می‌سازد. یکی از مشکلات شایع قلبی در سالمندان، آریتمی قلبی است که با تشخیص به موقع و درمان مناسب قابل مدیریت بوده و می‌تواند از بروز عوارض جدی جلوگیری کند.