آریتمی قلبی به معنای اختلال در نظم طبیعی ضربان قلب است؛ حالتی که می‌تواند کوتاه‌مدت و بی‌خطر باشد یا نشان‌دهنده مشکل جدی در عملکرد قلب. تقریباً همه ما لحظاتی را تجربه کرده‌ایم که قلب سریع‌تر از حالت عادی می‌زند؛ هنگام هیجان، بالا رفتن از پله‌ها یا نوشیدن یک فنجان قهوه پررنگ. این وضعیت که «تپش قلب» نام دارد، اغلب واکنشی طبیعی و موقتی است.
با این حال، زمانی که ضربان از الگوی منظم خود خارج شده و نامنظم یا غیرعادی می‌شود، در پزشکی به آن آریتمی قلبی گفته می‌شود. شناخت تفاوت بین تپش قلب و آریتمی قلبی اهمیت زیادی دارد، زیرا می‌تواند مشخص کند چه زمانی اقدام فوری پزشکی لازم است و چه زمانی می‌توان با آرامش خاطر منتظر بازگشت ضربان به حالت طبیعی بود. چنین آگاهی، نخستین گام در پیشگیری، تشخیص سریع و درمان به‌موقع مشکلات قلبی است.
برای بررسی این موضوع، با دکتر لیلا عسگرپور، دارای بورد تخصصی قلب و عروق از سال ۱۳۹۰ و فارغ‌التحصیل دانشگاه علوم پزشکی تهران، متخصص قلب و عروق در کرج، با بیش از ده سال تجربه در تشخیص و درمان بیماری‌های قلبی، گفت‌وگو کرده‌ایم. بر اساس توضیحات ایشان، آریتمی قلبی معمولاً ناشی از اختلال در سیستم هدایت الکتریکی قلب است و نیاز به بررسی دقیق دارد. ابزارهایی مانند نوار قلب می‌توانند الگوی ضربان را ثبت و تحلیل کنند و در موارد پیچیده‌تر، از اکوی قلب برای مشاهده ساختار و عملکرد دقیق قلب استفاده می‌شود.
شناخت تفاوت بین تپش قلب معمولی و آریتمی، نه‌تنها باعث آرامش خاطر افراد می‌شود، بلکه می‌تواند از بروز مشکلات جدی‌تر نیز جلوگیری کند. در این مطلب، با تکیه بر تجربه بالینی دکتر عسگرپور، پنج تفاوت مهم بین این دو حالت را مرور می‌کنیم تا بتوانید ضربان‌های قلب خود را با دقت بیشتری ارزیابی کنید.
آریتمی قلب چیست؟
آریتمی قلب به زبان ساده یعنی اینکه قلب ما از ریتم طبیعی خود خارج شود. قلب انسان به کمک یک سیستم الکتریکی دقیق ضربان می‌زند و این ضربان معمولاً بین ۶۰ تا ۱۰۰ بار در دقیقه در حالت استراحت است. وقتی این نظم به هم بخورد — چه سریع‌تر شود، چه کندتر، یا بی‌نظم بزند — به آن «آریتمی» می‌گوییم.
علت آریتمی می‌تواند موقتی و بی‌خطر باشد، مثلاً استرس، مصرف زیاد کافئین یا خستگی شدید؛ اما گاهی هم ناشی از بیماری‌های جدی قلبی یا مشکلات ساختاری در عضله قلب، دریچه‌ها یا مسیرهای الکتریکی آن است. برخی آریتمی‌ها کوتاه‌مدت و بی‌علامت هستند، اما بعضی دیگر ممکن است باعث سرگیجه، تنگی نفس، درد قفسه سینه یا حتی بیهوشی شوند.
تشخیص دقیق آریتمی معمولاً با نوار قلب (ECG) انجام می‌شود. در بعضی موارد پزشک برای بررسی دقیق‌تر از هولتر مانیتورینگ (ضبط طولانی‌مدت ضربان قلب) یا اکوی قلب (بررسی ساختار و عملکرد قلب با امواج صوتی) استفاده می‌کند.
آریتمی‌ها انواع مختلفی دارند، مثل تاکی‌کاردی (ضربان سریع)، برادی‌کاردی (ضربان آهسته)، فیبریلاسیون دهلیزی (ضربان نامنظم با خطر لخته خون) و ضربان‌های نابجای زودرس. شدت خطر و نوع درمان بستگی به نوع و علت آریتمی دارد.
گاهی آریتمی نیاز به درمان سریع ندارد و فقط تحت نظر گرفتن کافیست، اما در برخی موارد دارو، شوک الکتریکی کنترل‌شده یا حتی کارگذاری دستگاهی مثل پیس‌میکر ضروری می‌شود. نکته مهم این است که شناسایی و پیگیری به‌موقع آریتمی می‌تواند از عوارض جدی مثل سکته مغزی یا ایست قلبی پیشگیری کند.
آیا تپش قلب همان آریتمی است؟
خیر، هر تپش قلبی را نمی‌توان آریتمی نامید. تپش قلب معمولاً به حالتی گفته می‌شود که فرد احساس می‌کند ضربان قلبش سریع‌تر، قوی‌تر یا نامنظم‌تر از حالت معمول است. این احساس می‌تواند طبیعی باشد، مثل هنگام ورزش، هیجان یا حتی نوشیدن قهوه.
اما آریتمی یک اصطلاح پزشکی است که به بی‌نظمی واقعی در سیستم الکتریکی قلب اشاره دارد. یعنی اگر ریتم ضربان قلب در نوار قلب غیرطبیعی باشد — خواه شخص آن را احساس کند یا نه — به آن آریتمی می‌گوییم.
به عبارت دیگر، هر آریتمی ممکن است با تپش قلب همراه باشد یا نباشد و هر تپش قلبی هم الزاماً آریتمی نیست. مثلاً ممکن است فرد در اثر اضطراب تپش قلب پیدا کند اما ریتم قلبش کاملاً طبیعی باشد.
برای تشخیص اینکه تپش قلب شما ناشی از آریتمی است یا عوامل دیگر، پزشک معمولاً از نوار قلب یا ابزارهای مانیتورینگ استفاده می‌کند. بنابراین اگر تپش قلبتان مکرر، طولانی یا همراه با علائمی مانند سرگیجه یا درد قفسه سینه بود، باید بررسی پزشکی شوید.
آریتمی قلبی یعنی ضربان قلب نامنظم یا غیرطبیعی باشد؛ ممکن است سریع‌تر، کندتر یا با ریتم نامنظم بزند. همه آریتمی‌ها خطرناک نیستند؛ بعضی موقت و بی‌ضررند، اما برخی می‌توانند باعث سکته قلبی یا مغزی شوند و نیاز به درمان فوری دارند.
احساس لرزش یا تپیدن غیرعادی در قفسه سینه، سرگیجه، ضعف، تنگی‌نفس، و در موارد شدید، غش‌کردن یا بیهوشی. گاهی هم هیچ علامتی وجود ندارد و آریتمی فقط در بررسی پزشکی کشف می‌شود.
علل متنوع‌اند: بیماری‌های قلبی، فشار خون بالا، مشکلات تیروئید، مصرف زیاد کافئین یا الکل، مصرف برخی داروها، و حتی اضطراب یا کم‌خوابی. در بعضی موارد، علت مشخصی پیدا نمی‌شود.
اگر آریتمی همراه با درد قفسه سینه، تنگی‌نفس شدید، سرگیجه ماندگار یا بیهوشی باشد، باید فوراً به اورژانس مراجعه کرد. حتی اگر علائم خفیف‌اند، بهتر است نوار قلب و بررسی‌های لازم توسط پزشک انجام شود.
۵ تفاوت کلیدی بین تپش قلب و آریتمی قلبی
وقتی صحبت از مشکلات قلبی می‌شود، یکی از بزرگ‌ترین سوءتفاهم‌ها این است که بسیاری از افراد، تپش قلب و آریتمی قلبی را یکسان می‌دانند. در حالی که از نظر علمی این دو مفهوم با وجود شباهت ظاهری، تفاوت‌های مهمی دارند. در ادامه، ۵ تفاوت اصلی را به زبان ساده اما با تکیه بر داده‌های معتبر پزشکی بررسی می‌کنیم.
۱. ضربان سریع قلب
طبق توضیحات دکتر لیلا عسگرپور، ضربان سریع قلب یا «تاکی‌کاردی» در حالت تپش قلب ساده، معمولاً به عواملی موقت و بی‌خطر مانند اضطراب، ورزش، مصرف زیاد قهوه یا حتی تب مربوط است. این نوع افزایش سرعت ضربان قلب اغلب پس از برطرف شدن علت ظرف چند دقیقه آرام می‌شود و خطر خاصی برای فرد ندارد.
اما در آریتمی قلبی، ضربان سریع ممکن است به دلیل مشکل واقعی در سیستم الکتریکی قلب ایجاد شود، نه به خاطر محرک‌های بیرونی. این حالت می‌تواند به‌طور ناگهانی شروع شود، مدت طولانی ادامه پیدا کند و حتی با علائمی مانند سرگیجه یا تنگی‌نفس همراه باشد. در برخی انواع آریتمی، مثل تاکی‌کاردی بطنی، این افزایش ضربان می‌تواند تهدیدکننده زندگی باشد و به درمان فوری نیاز دارد. تمایز درست این دو حالت برای پیشگیری از عوارض جدی ضروری است.
۲. ضربان نامنظم قلب
به گفته دکتر عسگرپور، در تپش قلب ساده ممکن است فرد احساس کند قلبش «پرش دارد» یا یکی‌درمیان می‌زند. این نامنظمی معمولاً به خاطر ضربان‌های نابجا (اکستراسیستول) رخ می‌دهد که در بسیاری از افراد سالم هم دیده می‌شود و اغلب بی‌ضرر است. چنین حالتی بیشتر به محرک‌هایی مثل استرس یا مصرف محرک‌های غذایی مرتبط است و خودبه‌خود برطرف می‌شود.
در آریتمی قلبی، ضربان نامنظم نشانه اختلال الکتریکی واقعی در قلب است. نمونه بارز آن «فیبریلاسیون دهلیزی» است که در آن قلب بدون الگوی مشخص می‌تپد و ممکن است طولانی‌مدت ادامه داشته باشد. این نوع نامنظمی می‌تواند باعث ایجاد لخته خون در قلب شود و خطر سکته مغزی را افزایش دهد. شناسایی دقیق این وضعیت از طریق نوار قلب ضروری است، چون درمان‌های تخصصی مانند داروهای ضد انعقاد و کنترل ضربان برای جلوگیری از عوارض جدی لازم خواهد بود.
۳. مکث بین ضربان‌ها
دکتر لیلا عسگرپور توضیح می‌دهد که احساس مکث در ضربان قلب، در بسیاری موارد ناشی از یک ضربان نابجا و سپس توقف کوتاه‌مدت ریتم طبیعی است. در تپش قلب ساده، این اتفاق می‌تواند پس از مصرف کافئین، استرس یا حتی گاز معده رخ دهد و معمولاً خطری ندارد. بدن به سرعت ریتم طبیعی را دوباره برقرار می‌کند و فرد فقط یک حس گذرا را تجربه می‌کند.
در مقابل، در آریتمی‌های جدی، این مکث می‌تواند طولانی‌تر و ناشی از مشکلاتی مانند «بلوک سینوسی» یا «بلوک دهلیزی-بطنی» باشد. چنین وقفه‌هایی ممکن است منجر به افت فشار خون، سرگیجه شدید یا حتی غش شود. در مواردی، نصب باطری قلب یا دستگاه پیس‌میکر برای جلوگیری از عوارض ضروری است. تفاوت اصلی این است که در تپش قلب ساده، مکث معمولاً بی‌خطر و خودبه‌خود برطرف‌شونده است، اما در آریتمی باید سریعاً علت بررسی و در صورت لزوم درمان شود.
۴. کوبیدن قلب در قفسه سینه
احساس کوبیدن قلب، به گفته دکتر عسگرپور، در تپش قلب ساده معمولاً ناشی از ضربان‌های قوی‌تر بعد از یک مکث یا تحریک عصبی/احساسی است. این حالت ممکن است هنگام ترسیدن یا هیجان‌زده شدن ایجاد شود و هرچند ناخوشایند است، ولی به قلب آسیب نمی‌زند. حتی در برخی افراد حساس، این حس در شرایط عادی هم ممکن است رخ دهد.
در آریتمی قلبی، کوبش شدید می‌تواند نشانه یک مشکل جدی نظیر تاکی‌کاردی بطنی یا فلوتر دهلیزی باشد. این شرایط باعث ضربان‌های بسیار قوی و مکرر می‌شوند که می‌توانند عملکرد موثر قلب را مختل کنند. اگر همراه با سرگیجه، تعریق یا ضعف عمومی باشد، ممکن است خطرناک باشد و نیاز به اقدام فوری پزشکی داشته باشد. به همین دلیل، هر کوبش غیرعادی و پایدار که با علائم دیگر همراه شود، باید توسط پزشک بررسی گردد.
۵. همراهی با علائم عمومی بدن
دکتر عسگرپور می‌گوید که در تپش قلب ساده، سایر علائم عمومی بدن اغلب خفیف‌اند؛ مثلا فرد ممکن است سبکی سر یا کمی تنگی‌نفس را تجربه کند، اما این احساس‌ها با آرام شدن ضربان قلب به سرعت برطرف می‌شوند. چنین حالت‌هایی معمولاً خطرناک نیستند.
در آریتمی قلبی، به‌ویژه انواع شدید یا طولانی، علائم عمومی می‌توانند بسیار جدی باشند. سرگیجه شدید، غش ناگهانی، تنگی‌نفس شدید، حتی درد قفسه سینه یا عرق سرد می‌توانند ظاهر شوند. این علائم معمولاً به دلیل کاهش پمپاژ موثر خون توسط قلب ایجاد می‌شوند و ممکن است جان بیمار را تهدید کنند. شناسایی به‌موقع و درمان سریع در این موارد بسیار حیاتی است. بنابراین، همراهی تپش یا ضربان نامنظم با علائم سیستمیک باید همیشه به عنوان هشدار قرمز در نظر گرفته شود و فرد فوراً به مراکز درمانی مراجعه کند.
راهنمای بیماران در مواجهه با تپش قلب و آریتمی قلبی
تپش قلب یا ضربان نامنظم همیشه به معنی بیماری خطرناک نیست، اما بی‌توجهی به آن می‌تواند مشکل‌ساز شود. بهترین کار، مراجعه به پزشک برای بررسی دقیق علت است. به گفته دکتر لیلا عسگرپور، متخصص قلب و عروق، تشخیص درست با چند آزمایش کلیدی امکان‌پذیر است:
- نوار قلب (ECG): ثبت لحظه‌ای فعالیت الکتریکی قلب برای شناسایی ریتم‌های غیرطبیعی.
- اکوی قلب (Echocardiography): بررسی ساختار و عملکرد قلب با امواج صوتی بدون درد و غیرتهاجمی.
- تست ورزش: ارزیابی واکنش قلب به فعالیت بدنی و آشکار کردن آریتمی‌های وابسته به استرس یا فعالیت.
این روش‌ها نه‌تنها نوع مشکل را مشخص می‌کنند، بلکه به انتخاب بهترین روش درمان نیز کمک می‌کنند.
نکته بسیار مهم این است که هرگز به صورت خودسرانه دارو مصرف نکنید، به‌ویژه داروهای قلبی یا ضدآریتمی. این داروها می‌توانند در صورت استفاده نادرست، وضعیت را بدتر کرده یا حتی تهدیدکننده حیات باشند.
همچنین، مصرف گیاهان یا مکمل‌های به ظاهر بی‌خطر بدون مشورت با پزشک هم می‌تواند اثرات جانبی جدی بر ریتم قلب داشته باشد.
اگر تپش قلب همراه با علائمی مثل درد قفسه سینه، غش، تنگی‌نفس یا تعریق سرد باشد، باید فوراً به اورژانس مراجعه کنید.
در مقابل، اگر علائم خفیف و گذرا هستند، همچنان لازم است یک بار توسط پزشک معاینه شوید تا مطمئن شوید مشکل جدی وجود ندارد.
پیام اصلی این است: تشخیص دقیق، اولین گام برای درمان موفق است. با کمک ابزارهای تخصصی و نظر پزشک، مسیر درمان ایمن و مؤثر خواهد بود.