آلودگی هوا امروزه یکی از جدی‌ترین معضلات بهداشت عمومی در جهان به شمار می‌آید و اثرات آن محدود به دستگاه تنفسی نیست. مطالعات گسترده سازمان بهداشت جهانی (WHO) و مراکز پیشگیری از بیماری‌ها نشان می‌دهد که این پدیده نقش مهمی در افزایش نرخ مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های قلبی‌وعروقی دارد. ذرات آلاینده، گازهای سمی و مواد شیمیایی موجود در هوای آلوده می‌توانند موجب التهاب مزمن در بدن شوند، فرآیندی که فشار مستقیم بر قلب و سیستم گردش خون وارد می‌کند و لزوم مراقبت از قلب در هوای آلوده را دوچندان می‌سازد.
یکی از اجزای اصلی آلودگی هوا، ذرات بسیار ریز موسوم به PM2.5 است که قطر آن‌ها کمتر از ۲.۵ میکرون است و قدرت نفوذ بالایی در بدن دارند. این ذرات می‌توانند از سد دفاعی ریه عبور کرده و وارد جریان خون شوند، جایی که به عروق و بافت قلب آسیب می‌زنند. بعضی بیماران پس از قرار گرفتن در معرض آلودگی، علائمی مانند درد قفسه سینه یا تنگی نفس را تجربه می‌کنند. در این شرایط، پزشکان برای ارزیابی دقیق سلامت قلب و بررسی توانایی آن در تحمل فعالیت، انجام تست ورزش را توصیه می‌کنند؛ آزمایشی که به‌طور هدفمند پاسخ قلب به فشار و فعالیت بدنی را می‌سنجد و بخشی مهم از برنامه‌های مراقبت از قلب در هوای آلوده محسوب می‌شود.
بر اساس شواهد علمی، اثرات آلودگی هوا محدود به افراد بیمار یا سالمندان نمی‌شود. حتی جوانان سالم هم در صورت مواجهه مکرر با هوای ناسالم، ممکن است دچار تغییراتی در ریتم قلب یا کاهش ظرفیت عروق شوند. این مسئله به ویژه در مواقعی که فرد در محیط آلوده فعالیت بدنی یا ورزش انجام می‌دهد تشدید می‌شود، زیرا افزایش حجم و عمق تنفس باعث جذب بیشتر آلاینده‌ها به ریه و خون خواهد شد. در همین زمینه، دکتر لیلا عسگرپور، متخصص قلب و عروق در کرج، در گفت‌وگویی درباره سلامت قلب تأکید کرده‌اند که آگاهی و پیشگیری، اساس موفقیت در مراقبت از قلب در هوای آلوده است.
مراقبت از قلب در هوای آلوده
گروه‌های آسیب‌پذیر شامل بیماران مبتلا به فشار خون بالا، کسانی که سابقه سکته قلبی یا بیماری عروق کرونر دارند، سالمندان، زنان باردار و کودکان هستند. در این افراد، حتی یک روز با شاخص کیفیت هوای نامطلوب می‌تواند منجر به بروز علائم حاد قلبی شود. داده‌های اپیدمیولوژیک نشان داده‌اند که با افزایش کوتاه‌مدت غلظت آلاینده‌ها، آمار مراجعه به اورژانس به دلیل آنژین صدری و آریتمی قلبی به شکل قابل توجهی بالا می‌رود.
با وجود تمام این خطرات، پیشگیری و مراقبت صحیح می‌تواند بخش زیادی از اثرات منفی آلودگی بر قلب را کاهش دهد. این مقاله با تمرکز بر پنج راهکار فوری، علمی و قابل اجرا، به شما کمک می‌کند در روزهایی که کیفیت هوا پایین است، سلامت قلب خود را حفظ کنید. تمامی توصیه‌ها بر اساس منابع معتبر علمی و راهنمایی‌های تخصصی تنظیم شده‌اند و برای استفاده عموم مردم طراحی شده‌اند، تا بتوانید با چند اقدام ساده اما مؤثر، قلب خود را از آسیب‌های آلودگی هوا در امان نگه دارید.
5 راهکار فوری برای مراقبت از قلب در روزهای آلوده
در روزهایی که آسمان در مه دودی فرو رفته و شاخص کیفیت هوا به رنگ‌های هشداردهنده می‌رسد، سلامت قلب بیش از هر زمان دیگری در معرض خطر قرار می‌گیرد. ذرات آلاینده با هر نفس وارد بدن می‌شوند و می‌توانند مسیرهای حیاتی گردش خون را ملتهب کرده، فشار مضاعفی به قلب وارد کنند.
این مسئله برای بیماران قلبی یا گروه‌های آسیب‌پذیر می‌تواند به بروز علائم حاد و حتی تهدیدکننده منجر شود، اما واقعیت این است که حتی افراد سالم نیز از این آسیب‌ها در امان نیستند. در همین شرایط، ضرورت مراقبت از قلب در هوای آلوده نه فقط به‌عنوان یک توصیه پزشکی، بلکه به‌عنوان بخشی از سبک زندگی سالم مطرح می‌شود.
اقداماتی ساده، قابل اجرا و علمی می‌توانند توان قلب را در برابر اثرات منفی آلودگی هوا افزایش دهند و احتمال بروز مشکلات جدی را به حداقل برسانند. آگاهی از این اقدامات و عمل به آن‌ها، همان سپری است که می‌تواند در روزهای آلوده، مرز میان سلامت و بیماری را تعیین کند و به شما کمک کند با اطمینان بیشتری از قلب خود محافظت کنید.
محدود کردن فعالیت بدنی شدید در فضای باز در روزهای آلوده
در روزهایی که غلظت ذرات معلق، به‌ویژه PM2.5، از حد مجاز فراتر می‌رود، ورزش کردن یا انجام فعالیت‌های بدنی شدید در فضای باز می‌تواند فشار مضاعفی بر سیستم قلبی‌عروقی وارد کند.
بر اساس شواهد سازمان بهداشت جهانی (WHO)، تنفس هوای آلوده هنگام بالا بودن ضربان قلب باعث می‌شود ذرات ریز سریع‌تر و عمیق‌تر وارد ریه و جریان خون شوند، که این مسئله می‌تواند عملکرد رگ‌ها را مختل کرده و خطر بروز آنژین یا حتی سکته قلبی را افزایش دهد.
بهترین رویکرد در چنین روزهایی جایگزین کردن ورزش‌های کم‌فشار یا انجام فعالیت در محیط‌های بسته و دارای تهویه مناسب است. این تغییر ساده می‌تواند بخش مهمی از فرآیند مراقبت از قلب در هوای آلوده باشد و از آسیب‌های قابل پیشگیری جلوگیری کند.
دکتر لیلا عسگرپور، پزشک قلب و عروق در کرج، که این گفت‌وگو بر پایه مصاحبه با ایشان شکل گرفته، تأکید می‌کند که حتی بیماران قلبی با شرایط پایدار نیز نباید اهمیت استراحت نسبی در روزهای آلوده را نادیده بگیرند. او توصیه می‌کند که در این شرایط، علاوه بر پرهیز از فعالیت شدید در فضای باز، افراد از انجام «تست ورزش» یا ورزش‌هایی که تا مرز توان قلب فشار وارد می‌کنند، خودداری کنند مگر با نظر مستقیم پزشک.
دکتر عسگرپور همچنین یادآور می‌شود که پیاده‌روی آرام در فضای بسته، استفاده از دستگاه‌های ورزشی خانگی یا انجام تمرینات کششی سبک می‌تواند جایگزین ایمن و مؤثری برای حفظ سلامت بدن و قلب در روزهای آلودگی باشد، بدون آنکه سیستم قلبی-عروقی را تحت فشار هوای آلوده قرار دهد.
استفاده از ماسک برای کاهش ورود آلاینده‌ها به بدن
یکی از روش‌های علمی و عملی برای مراقبت از قلب در هوای آلوده استفاده از ماسک‌هایی است که قابلیت فیلتراسیون ذرات ریز مانند PM2.5 را دارند. ماسک‌های استاندارد مانند N95 یا N99، در صورت استفاده صحیح و تطبیق کامل با صورت، می‌توانند ورود بخش قابل‌توجهی از ذرات معلق خطرناک را به سیستم تنفسی و در نتیجه به جریان خون کاهش دهند.
این اقدام به‌ویژه برای افرادی با سابقه بیماری قلبی، فشار خون بالا یا دیابت اهمیت مضاعف دارد، چرا که کاهش تماس مستقیم با آلاینده‌ها می‌تواند ریسک التهاب عروقی و نوسانات ناگهانی فشار خون را کم کند.
دکتر لیلا عسگرپور، پزشک قلب و عروق در کرج، که توصیه‌های این بخش نیز بر پایه گفت‌وگو با ایشان تدوین شده، معتقد است انتخاب ماسک مناسب تنها بخشی از راهکار است و نحوه استفاده صحیح از آن نقش تعیین‌کننده‌ای در اثرگذاری دارد. او توضیح می‌دهد که ماسک باید به‌طور کامل روی بینی و دهان را بپوشاند و هرگونه شکاف یا فاصله می‌تواند کارایی آن را به‌شدت کاهش دهد.
علاوه بر این، در روزهای اوج آلودگی، تعویض به‌موقع ماسک و پرهیز از استفاده طولانی‌مدت، به حفظ کارایی فیلترها و جلوگیری از تجمع آلودگی کمک می‌کند. این عادت ساده، اما علمی، می‌تواند محافظ قابل اعتمادی برای قلب در مواجهه با شرایط آلوده شهری باشد.
پایش منظم سلامت قلب در صورت نیاز
در شرایط آلودگی هوا، به‌ویژه برای افرادی که سابقه بیماری‌های قلبی‌عروقی دارند، پایش دقیق وضعیت قلبی اهمیت دوچندان پیدا می‌کند. مراجعه دوره‌ای به پزشک متخصص قلب و بررسی‌های تشخیصی همچون اکوی قلب می‌تواند تغییرات احتمالی در عملکرد قلب را در مراحل اولیه شناسایی کند.
این روش تصویربرداری بدون درد با استفاده از امواج صوتی، ساختار و عملکرد قلب را نشان می‌دهد و برای تشخیص ضعف عضله قلب، ناهنجاری‌های دریچه‌ای و اثرات احتمالی ناشی از آلودگی هوا کاربرد فراوان دارد. پیشگیری و تشخیص زودهنگام این تغییرات، فرصتی طلایی برای آغاز درمان مناسب و جلوگیری از پیشرفت بیماری ایجاد می‌کند.
دکتر لیلا عسگرپور، پزشک قلب و عروق در کرج، که محتوای این بخش نیز بر اساس مشاوره با ایشان تدوین شده، تأکید دارد که بیماران قلبی باید به هرگونه تنگی نفس یا درد قفسه سینه که در روزهای آلوده تشدید می‌شود حساس باشند. او توصیه می‌کند که حتی در غیاب علائم شدید، انجام بررسی‌های دوره‌ای مثل اکوی قلب در فواصل تعیین‌شده توسط پزشک، می‌تواند از بروز عوارض جدی جلوگیری کند.
اصلاح رژیم غذایی با مشاوره تغذیه بیماران قلبی
رژیم غذایی مناسب می‌تواند اثرات منفی آلودگی هوا بر قلب را تا حد قابل توجهی کاهش دهد. مصرف مواد غذایی سرشار از آنتی‌اکسیدان‌ها مانند میوه‌ها، سبزیجات تازه، مغزها و ماهی‌های چرب، می‌تواند با کاهش التهاب و استرس اکسیداتیو ناشی از ذرات آلاینده، عملکرد قلب را تقویت کند.
بهره‌گیری از مشاوره تغذیه بیماران قلبی این امکان را فراهم می‌کند تا هر فرد بر اساس وضعیت سلامت، داروهای مصرفی و سبک زندگی خود، برنامه غذایی اختصاصی و علمی دریافت کند. چنین رویکردی کمک می‌کند که بدن در مواجهه با آلودگی هوا مقاومت بیشتری داشته و روند ترمیم بافت‌های قلبی تسهیل شود.
به گفته دکتر لیلا عسگرپور، تغذیه هدفمند و هوشمندانه بخش جدایی‌ناپذیر از مراقبت‌های جامع قلبی است. او توصیه می‌کند کاهش مصرف نمک و چربی‌های اشباع، افزایش مصرف فیبر و نوشیدن آب کافی در طول روز، در روزهای آلوده جدی‌تر رعایت شود. به اعتقاد او، متخصصان تغذیه قلبی می‌توانند با تنظیم رژیم متعادل، به بیماران کمک کنند تا اثرات منفی آلودگی هوا بر سیستم قلبی‌عروقی را به حداقل برسانند.
تمرین تنفس دیافراگمی و حرکات کششی برای بهبود عملکرد قلب در هوای آلوده
هوای آلوده ذرات بسیار ریز (به‌ویژه PM2.5) را وارد ریه‌ها می‌کند که می‌توانند به جریان خون رسیده و فشار اضافه‌ای به قلب وارد کنند. یکی از ساده‌ترین راه‌های کمک به عملکرد قلب، تمرین تنفس دیافراگمی در محیط بسته و هوای پاک است.
آموزش گام‌به‌گام تنفس دیافراگمی:
- روی صندلی یا به حالت درازکش قرار بگیرید، شانه‌ها را رها کنید و بدن را آرام نگه دارید.
- یک دست را روی شکم (کمی بالاتر از ناف) و دست دیگر را روی قفسه سینه بگذارید.
- به‌آرامی از راه بینی نفس بکشید به‌طوری‌که فقط دست روی شکم بالا بیاید، و دست روی سینه ثابت بماند. (این یعنی هوا وارد بخش پایینی ریه شده و دیافراگم فعال است.)
- نفس را ۱ تا ۲ ثانیه نگه دارید.
- از طریق لب‌های نیمه‌باز به‌آرامی بازدم کنید، درحالی‌که شکم به داخل جمع می‌شود.
- این چرخه را ۱۰ بار تکرار کنید، و روزی ۳ تا ۴ دوره انجام دهید.
حرکات کششی ملایم مناسب روزهای آلوده:
- کشش گردن: سر را آهسته به سمت شانه راست خم کنید، ۱۰ ثانیه نگه دارید، سپس به سمت چپ.
- کشش بازو: بازوها را بالای سر ببرید و دستان را به هم قلاب کنید، کشش دهید و ۱۰ ثانیه در این وضعیت بمانید.
- چرخش تنه: دست‌ها را روی کمر بگذارید و تنه را به آرامی به راست و چپ بچرخانید، هر طرف ۸ ثانیه.
- کشش پشت پا: یکی از پاها را کمی جلوتر و زانو را صاف قرار دهید، بدن را به سمت جلو خم کنید تا عضلات پشت پا کشیده شود، ۱۰ ثانیه در هر پا.
به گفته‌ی دکتر لیلا عسگرپور، متخصص قلب و عروق در کرج، ترکیب این دو تمرین به‌طور منظم می‌تواند بخشی مؤثر از مراقبت از قلب در هوای آلوده باشد و با کاهش ضربان و بهبود اکسیژن‌رسانی، خطرات ناشی از آلودگی را محدود کند.
آلودگی هوا تهدیدی جدی برای سلامت قلب و عروق است و بی‌توجهی به آن می‌تواند عوارضی چون افزایش فشار خون، آریتمی و تشدید بیماری‌های قلبی ایجاد کند. رعایت اقداماتی ساده اما عملی، مانند محدودکردن فعالیت بدنی در فضای باز، استفاده از ماسک مناسب، انجام اکوی قلب و دریافت مشاوره تغذیه بیماران قلبی، و نیز تمرین تنفس دیافراگمی همراه با حرکات کششی، می‌تواند به شکل قابل‌توجهی بار قلب را کاهش دهد.
همواره توصیه می‌شود با پزشک متخصص، همچون دکتر لیلا عسگرپور، پیش از هر تغییر عمده در سبک زندگی یا برنامه ورزشی، مشورت کنید تا مراقبت از قلب در هوای آلوده به شکلی علمی و ایمن انجام گیرد.